شب یلدا یکی از شب ‌های مهم در ایران باستان بوده که البته در حال حاضر هم می باشد. اگر بخواهیم از اهمیت شب یلدا و این که از چه تاریخی در گاه شمار رسمی ایرانیان گنجانده شده برایتان بگوییم، قصه اش طولانی و زیاد می شود اما به نظر می رسد که از زمان داریوش یکم در تقویم رسمی ایرانیان این جشن باستانی به وجود آمده است.

شب نشینی و جشن‌ هایی که در این شب و در نقاط مختلف ایران برگزار می ‌شود، یک سنت کهن است که با گذشت زمان از آن دوره تا کنون نه تنها از اهمیت آن کاسته نشده بلکه در نزد ایرانیان جایگاه و اهمیت ویژه ای دارد. آداب و رسوم شب یلدا در ایران متفاوت است و به شیوه هایی کمی متفاوت تر برگزار می گردد. امروز ما در الی گشت می خواهیم تا به آداب و رسوم شب یلدا در ایران بپردازیم پس با ما همراه باشید.


این که بالاتر اشاره نمودیم که هر شهری در ایران، آداب و رسوم مختلف خود را دارد به این معنا نیست که در به صورت کلی، شب یلدایی متفاوت تر از آن چه که ما تا به حال شناختیم برگزار می کنند بلکه به این معناست که، مردم شهرهای مختلف روش های خاص خود را برای برگزاری بلندترین شب سال و شروع زمستان را دارند. به صورت کلی، یلدا به‌ معنای زایش است و شب چله یکی دیگر از نام های شب یلدا است. ابوریحان بیرونی در کتابش، از روز اول دی ماه با عنوان خور نیز یاد کرده است. مسعودی در تاریخش آن را خُره روز آورده و برخی منابع دیگر خرم روز نیز ذکر کرده اند.

یلدا به فاصله ی زمان بین غروب آفتاب از ۳۰ آذر یعنی آخرین روز پاییز تا طلوع آفتاب در اول ماه دی یعنی نخستین روز زمستان گفته می ‌شود. خانواده ‌های ایرانی در شب یلدا، معمولاً شامی مفصل و همچنین انواع میوه‌ ها و رایج‌ تر از همه هندوانه را به هر شکل ممکن خریده و دور هم نوش جان می کنند.
خوردن تنقلات، قصه‌ گویی بزرگان و ریش سفیدان برای جوان ترها و دیگر اعضای فامیل و همچنین تفالی به دیوان حافظ از دیگر آیین های مرسوم این شب باستانی است. حال در ادامه ی این مطلب به آداب و رسوم شب یلدا در ایران می پردازیم.
 

اصفهان

در استان اصفهان از زمان قدیم آیین‌ ها و رسومات ویژه ‌ای برای برگزاری شب یلدا وجود داشته که در حال حاضر نیز به صورت کم و بیش ادامه دارند. رسومات اصفهانی های قدیم در آداب و رسوم شب یلدا در ایران اول از همه به این باورد دارد که زمستان به دو بخش چله و چله ‌کوچیکه تقسیم می‌ شود.

زمان چله ی اول از اول شروع ماه دی تا ‪ ۱۰ماه بهمن است اما چله کوچیکه از ۱۰ بهمن آغاز می ‌شود و تا ۳۰ بهمن ماه نیز ادامه دارد. البته آیین برگزاری شب چله در اصفهان به دو نام چله زری (مونث) و آداب و رسوم شب یلدا در شهرهای مختلف ایران عمو چله (مذکر)! تقسیم می‌ شود. اگر شما هم برایتان این سوال پیش آمده است که چرا این ایام دارای جنسیت هستند باید در جواب بگوییم که؛ چون از گذشته تا به الان تمامی موجودات و اشیاء را بر اساس جنسیت مذکر و مونث و نر و ماده تقسیم بندی می‌ کرده اند، به این ایام هم جنسیت داده اند.

در حال کلی، اصفهانی ‌ها ۲ شب را به عنوان شب چله برپا می‌ کردند و آیین‌ های مخصوص به این شب را به جا می ‌آوردند. آیین برگزاری شب چله در اصفهان به صورت خانوادگی است. در این شب، خانواده‌ های اصفهانی با پهن کردن سفره‌ ای با عنوان سفره ی شب چله این شب را جشن می گرفته اند. مثلا اصفهانی ها، هندوانه را به‌عنوان نمادی کروی شکل از خورشید و قدرت درونش می دانند و آن را سر سفره می آورند.

آذربایجان شرقی

آذری ها از نظر آداب و رسوم شب یلدا در ایران یکی از مردمانی هستند که برای زنده نگه داشتن این شب به یاد ماندنی برای خود آداب و رسوم ویژه ‌ای دارند که در نوع خود بی نظیر است. اکثر مردم آذربایجان در شب یلدا چیلله قارپیزی یا همان هندوانه ی شب چله می ‌خورند و معتقدند با خوردن هندوانه، لرز و سوز سرما به تنشان تاثیر نداشته و اصلا سرمای زمستان را تا آمدن بهار حس نخواهند کرد.

در بیشتر شهرها و روستاهای آذربایجان شرقی هم رسم این است که کسانی که نامزد و یا در شرف ازدواج هستند در دوران نامزدی در این شب برای همسران خود خوانچه یا طبق می ‌فرستند. جالب است بدانید که اقوام در هر چه بهتر بودن این خوانچه ‌ها به خانواده های عروس و داماد کمک می ‌کنند. محتویات این خوانچه‌ ها عبارتند از: شیرینی، پرتقال، سیب، انار، هندوانه، آیینه و پارچه که با پولک و تور. هنگام غروب، زنان فامیل هدایایی به به منزل داماد می آورند و به رقص و پایکوبی می پردازند.

بعد از آن، طبق ‌های آماده را بر سر افرادی که دعوت شده و مسئولیت بردن طبق را می پذیرند، می سپارند و آن ها به سمت خانه ی عروس می‌ روند. بعد مادر عروس پس از تحویل طبق‌ ها، هدایایی مانند پول، شیرینی، جوراب و دستمال به آن ها می‌ دهد. فردای این شب مادر دختر تمام طبق ‌ها را در اتاق میهمان چیده و از زنان فامیل برای صرف میوه و شیرینی دعوت می ‌کند.

اغلب مردم این خطه در شب چله؛ برنج، مرغ و آش شیر پخته و بعداز شام نیز از تنقلات موجود در منزل شامل قاورقا یا گندم برشته با شاهدانه، آجیل، لبو، هویچ، حلوای گردو انواع میوه، خربزه، هندوانه و خشکبارهایی چون انگور، بادام و سنجد میل می ‌کنند. بزرگ خانواده هم در حالی که با چاقو هندوانه را می ‌برد، می ‌گوید: قادا بلامیزی بو گئجه کوسَدوخ که به این معنی است که بلایای خودمان را امروز بریدیم. در آخر هم، بزرگان خانواده به نقل حکایات و داستان ‌هایی از حماسه‌ های ملی همچون: اصلی و کرم، بایاتی خواندن و ضرب ‌المثل می پردازند و شب را به پایان می رسانند.
 

تهران

در بررسی آداب و رسوم شب یلدا در ایران به شهر تهران می رسیم. تهرانی ها برای برگزاری این شب زیاد سخت نمی گیرند. از سنت های برگزاری یلدای تهران، صرف میوه‌ های تابستانی از جمله هندوانه است که به دلیل نزدیکی مراکز کشاورزی با تهران، میوه هندوانه در خوراکی‌ های شب یلدای تهرانیان همیشه قرار گرفته ‌است. همچنین آجیل شب یلدا نیز که از دیگر خوراکی های تهرانی‌ ها است از رسوم خوراکی تهرانی ها در این شب باستانی است.

کرمانشاه

آداب و رسوم شب یلدا در ایران و در بین مردم استان کرمانشاه، براساس آیینی کهن در این شب بیدار می ‌مانند تا با شعر خواندن، قصه گفتن، فال حافظ گرفتن و آجیل خوردن به شادی و پایکوبی می پردازند. میوه‌ هایی که دراین شب خورده می‌ شود، همگی به گونه‌ ای نمادی از خورشید هستند. این میوه ها عبارتند از هندوانه ، انار سرخ، سیب سرخ و یا لیموی زرد.

در این شب قصه‌ هایی از شیرین و فرهاد، رستم و سهراب، حکایت حسین کرد شبستری و خواندن اشعار زیبا و دلنشین شامی کرمانشاهی در گذشته نقل مجالس شب یلدا در کرمانشاه بود، می پردازند. در این شب خوردنی‌ هایی از قبیل آجیل، راحت الحلقوم، مشکل ‌گشا، شیرینی محلی به خصوص نان پنجره ‌ای، کاک و نان برنجی میل می نمایند. یکی از آداب زیبایی که شب یلدا در استان کرمانشاه وجود دارد؛ گرفتن فال حافظ است که مردم با اعتقادات خاص خود رهنمودهایش را چراغ راه مشکلات خود در زندگی قرار می‌ دهند.
 

خراسان جنوبی

آداب و رسوم شب یلدا در ایران و در خراسان جنوبی، کمی متفاوت تر از نقاط دیگر برگزار می شود. به طور مثال؛ یکی از آیین‌های ویژه شب یلدا در استان خراسان جنوبی برگزاری مراسم کف زدن است.

در این مراسم ریشه ی گیاهی به نام چوبک را که در خراسان به بیخ معروف است، در آب می خیسانند و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام تغار می ‌ریزند. مردان و جوانان فامیل با دسته ‌ای از چوب‌های نازک درخت انار به نام دسته گز مایع مزبور را آن قدر هم می ‌زنند تا به صورت کف درآید. توجه نمایید برای این که کف خوبی از این ماده حاصل شود باید این کار باید در محیط سرد صورت گیرد.

در نهایت کف آماده شده با مخلوط کردن شیره ی شکر آماده ی خوردن شده و با مغز گردو و پسته تزئین می شود و برای پذیرایی مهمانان برده می ‌شود. جوان ترها این کف ها را قبل از این که قابل خوردن شوند، به سمت یکدیگر پرتاب می کنند و یا به سر و روی هم می مالند و سپش به شادی می پردازند!

قزوین

قزوینی ها نیز از نظر آداب و رسوم شب یلدا در ایران سبک خاص خودشان را دارند. قزوینی ها ابتدا به دیدار بزرگ ترهای خود می روند و برای آن ها میوه های خشک و میوه های سرخ رنگ که به ان ها شب چره می گویند، می برند زیرا از نظر آنان این کار شگون دارد.
در این شب اغلب مردم قزوین با خوردن سبزی پلو با ماهی ‌دودی و سپس هندوانه، انار، انواع تنقلات از جمله کشمش، گردو، تخمه، آجیل مشگل ‌گشا و انجیر خشک، شب نشینی خود را به اولین صبح زمستانی می رسانند. به عقیده ی بانوان سالخورده ی قزوینی، اگر دراین شب ننه سرما گریه کند باران می ‌بارد، اگر پنبه‌ های لحاف بیرون بریزد برف می ‌آید و اگر گردنبند مراوریدش پاره شود، تگرگ می ‌آید!
 

مرکزی

از نظر آداب و رسوم شب یلدا در ایران در استان مرکزی، خانواده ها معمولا به دور کرسی می نشینند و در سینی‌ های قدیمی مسی، انواع میوه و تنقلات به ویژه هندوانه، انگور، تخمه و نخودچی کشمش، و خرما را میل می کردند. بزرگ ترها و ریش سفیدان فامیل در این شب علاوه بر خواندن اشعار حافظ، سعدی و فردوسی خاطرات و داستان ‌های کهن ایران زمین را برای اعضای خانواده نقل می ‌کنند.


منبع : الی گشت